Azo boyar maddeler (Aril Aminler)
Bileşikleri içerisinde (-N=N-) azo grubu bulunduran 1862'den beri sentezi yapılan azo boyar maddeler, organik bileşikler olup, boyanacak kumaş, deri vb. ürünlerle kimyasal veya fiziko kimyasal etkileşime girerek cisimleri renkli hale getirirler.
Azo boyar maddeler, doğal olmayan, kolay modifiye edilebilen, bu sayede kolayca farklı azo boyar maddelerin sentezlenmesine imkan sağlayan, basit ve tümü sentetik olarak üretilen maddelerdir. Tüm bu özellikleri yanında ve maliyetinin düşük olması sebebiyle dünyanın boya ihtiyacını önemli ölçüde karşılamış başta deri, tekstil sanayisinde olmak üzere birçok alanda yaygın olarak kullanılmış ve büyük katkılar sağlamıştır. Azo boyar maddeleri, biyolojik olarak parçalanamamaları ve canlılar üzerinde toksik etki oluşturması nedeni ile atık su arıtımında problem yaratmaktadırlar. Azo boyar maddelerin, insan sağlığını olumsuz yönde etkilediği ve kanserojen oldukları yapılan birçok bilimsel çalışmalar ile netleştirilmiştir. Birçok Avrupa ülkesinde ve ülkemizde arilaminler ve bazı boyar maddelerin deri, tekstil ve hazır giyim ürünlerinde kullanılması yasaklanmıştır. Deri, tekstil ve hazır giyim ürünleri üreticileri ve boyahaneleri ilgili bakanlıklarca denetimlere tabii tutulmakta ve olumsuz koşullar tespit edildiğinde cezai yaptırımlar uygulanmaktadır.
p-Aminoazobenzen (azo boyar maddelerden bir tanesi)
Primer Aromatik Aminler
Amino grubunun (-NH2) doğrudan doğruya aromatik halkaya bağlı olduğu bileşiklere aromatik aminler denir. Bunlar alifatik aminler gibi primer, sekonder veya tersiyer olabilirler. Endüstri alanında önemli bir yer alan primer aromatik aminler boya, plastik maddelerinin yapılmasında ham madde olarak kullanılır.
Fitalatlar
Fitalatlar, yapısında bulunduğu malzemeye yumuşaklık ve esneklik vererek kolay şekil almasını sağlamaktadır. Endüstriyel faaliyetlerde yaygın olarak kullanılmaktadırlar. Deri, tekstil, oyuncak, kırtasiye ürünleri, kağıt ve karton, çocuk bakım ürünleri, kozmetik, temizlik ürünleri ve boya üretimi gibi birçok endüstriyel faaliyette hammadde ve/veya yardımcı kimyasal madde olarak kullanılmaktadırlar.
Malzemelerin dayanıklılığını ve ömrünü artırmak maksadıyla kullanılan kimyasallardır ve toksik özellik gösteren, kanserojen, endokrin bozucu ve birikim potansiyeline sahip maddeler olarak tanımlanmaktadır.
Fitalatlarla ilgili yapılan bilimsel çalışmalarla, bu maddelerin boğaz, burun ve göz gibi hassas organların tahrişine neden olduğu, bunun yanı sıra, yağ dokusu, akciğer ve böbreklerde birikerek kendini yenileyebilen organların gelişimini engellemekte ve kanserojen etki yapmakta olduğu kanıtlanmıştır.
Hormonlarının dengesini bozarak üreme sisteminde sorun oluşturmaktadırlar. Endokrin sistem üzerindeki etkiler sonucu, fazla seviyede maruz kalınan yaşa göre çocuklarda; erken veya geç ergenlik, kanser sıklığında artma, üreme sistemi gelişim sorunları, obezite, tiroid bozuklukları, gelişim bozuklukları, düşük doğum ağırlığı, hiperaktivite, öğrenme problemleri, zeka düzeyinde azalma görülebildiği bilinmektedir.
Toksik özellikleri, kanserojenik ve endokrin bozucu etkileri ve çevrede neden oldukları olumsuz etkiler göz önüne alınarak birçok ülkede, fitalatların kullanımına sınırlamalar getirilmiştir.
Organik Kalay Bileşikleri (DOT, TBT, DBT vb.)
Organik kalay bileşenleri, tekstil ürünlerinde özellikle spor giyim, ayakkabı gibi ürünlerde, terleme önleyici, terlemeler sonucu meydana gelen bakteri oluşumuna karşı, anti bakteriyel, insektisit, fungusit olarak ve PVC ürünlerinde plastik stabilizatörü olarak kullanılmaktadır.
Kolayca vücuda emilmekte ve sinir sistemini etkilemektedirler. Bu bileşikler toksik özellikte olmakla birlikte, üreme bozukluklarına yol açtığından şüphe edilmektedir.
Perflorooktansülfonat (PFOS) ve Perfuorooktanoik Asit (PFOA)
PFOS; giyim eşyaları, leke tutmayan kumaşlar, türlü tekstil ve deri ürünlerinde, kağıt, karton, teflon tava ve tencereler ve kablo kılıfları olmak üzere, gibi çok çeşitli uygulamalarda yağ ve su geçirmezliği/ iticiliği sağlamak, yapıştırmaz yüzeyleri oluşturmak için kullanılıyor.
Vücutta birikim özelliği çok yüksek olan bu madde toksik olarak değerlendirilmektedir. Bazı araştırmalar, pankreas, böbrek, karaciğer, testis ve meme kanserine yol açtığını, ayrıca hamilelikte düşük riski, kilo kaybı, tiroit problemleri ve bağışıklık sisteminde zayıflık, emzirme sorunlarına, cinsel hormon bozukluklarına, yüksek kolesterole, erken ölüme, otizme, tümör oluşumuna ve büyüme geriliğine yol açtığı bilimsel yayınlarda yer almaktadır.
Dimetil Fumarat (DMFu)
Dimetilfumarat, tekstil, deri, mobilya, ayakkabı ürünlerin saklanması veya taşınması sırasında anti fungusit olarak küf oluşumunu engellemek için kullanılmaktadır. Ortam nemini çekmesi amacı ile kurutucu küçük poşetler halinde kullanılabilir. Basit temas, solunum veya sindirim halinde cilt, gözler ve üst solunum yollarını tahriş edebilen ve zararlı olabilen bir bileşiktir.
Alkilfenol Etoksilatlar (APEO) ve Alkilfenolller (AP)
Alkilfenoller ve alkilfenol etoksilatlar, iyonik olmayan aktif yüzey maddesi olup ıslatıcı olarak tekstil ve deri işlemelerinde, bazı hamurlaştırma ve kağıt işlemlerinde, bazı boyarmaddelerde, köpük engelleyicilerde, kurutucularda, metal işlemleri gibi farklı endüstri ve temizleme alanlarında kullanılan yardımcı kimyasal maddelerdir. Oldukça toksik ve doğadan yok edilmesi zor özelliktedir. İnsan sağlığı, çevre ve suda yaşayan canlılar için büyük tehlike oluşturmaktadır. APEO ciltte tahrişe neden olduğu ve hormon sistemini etkilediği kanıtlanmıştır. Günümüzde APEO içermeyen APEO-free ürünler raflarda yerini almaktadır.
Poli Aromatik Hidrokarbonlar (PAHs)
Poliklorofenol Bileşikleri (PCP, TCP, TeCP, OPP)
Tekstil, deri, mobilya, ayakkabı ürünlerin saklanması veya taşınması sırasında anti fungusit olarak küf oluşumunu engellemek için kullanılmaktadır. PCP çok toksik bir madde olup ve kanserojendir.
Klorlu Organik Taşıyıcılar (COC)
COC, polyesterlerin boyanmasında, yağ ve yapıştırıcı maddelerin çözülmesinde, temizlik ürünlerinde baskı ve temizleme gibi işlemlerde kullanılan yardımcı maddelerdir.
İnsan sağlığı açısından ciddi tehlikeler oluşturan klorlu organik taşıyıcılar, ciltte tahrişe, baş ağrılarına ve baş dönmelerine, karaciğer ve böbrek yetmezliklerine yol açabilmektedir.
Formaldehit
Formaldehit, ürünlerin çekmesini, çabuk kurumasını ve kırışmasını önlemek için kullanılan bitirme maddesidir.
Formaldehitin açığa çıkması, solunum yollarında tahrişe sebep olmakta ve sağlığa zarar vermektedir.
pH Tayini
pH değerinin nötr (pH 7) veya hafif asidik derecelerde olduğu tekstil ve deri ürünleri, insan sağlığı ve cildi için zarar oluşturmazken, pH değerleri yüksek olan kumaşlar, cilde zarar vererek alerjik reaksiyonlara yol açabilir.
Krom VI (Cr+6)
Krom (VI), kromlu tabaklama sırasında oluşan, depolama veya nakliye gibi işlemler sonucu miktarı yükselebilen, insan sağlığı için zararlı ve kanserojen olan bir yan üründür.
Nikel (Ni)
Nikel, tekstil ve deri ürünlerinde bulunan, düğme, fermuar gibi metal kısımlarda, takılarda, elektronik malzemeler ve gıda endüstrisi araç ve gereçleri gibi birçok alanlar bulunmaktadır.
Nikel ve nikelli bileşikler ile kısa ve uzun süreli temaslar deride kaşıntı, tahriş, ekzema ve alerji gibi rahatsızlıklara sebep olabilmektedir. Hava, su, toprak ve gıdalara bulaşan nikel insanlara kolayca geçebilmekte ve astım, boğaz ve akciğer kanserlerine neden olabilmektedir. İlgili yönetmelik ve tebliğiler ile nikel kullanımı sınırlandırılmıştır.
Kadmiyum (Cd)
Kadmiyum ve bileşikleri; porselen, fotoğrafçılık ürünleri, boya, cam, tekstil, plastik, floresanlı boya, elektrik malzemeleri, piller, fungusit, insektisit ve metal alaşımlar ile sentetik polimerlerin üretiminde kullanılmaktadır.
Kadmiyumun birçok sanayi dalında kullanılmasının toprak, hava ve suyoluyla gıda maddelerine bulaşma riskini artırması nedeniyle gıdalara kadmiyum bulaşabildiği belirtilmiştir.
Karaciğer zedelenmesi, kemik erimesi, hipertansiyon, mide bulantısı, kusma ve ishal gibi rahatsızlıklara neden olabilmektedir. Bunun yanında bel ve kas ağrıları, kemik yumuşaması ve zedelenmesi, kemik kırıkları, kilo kaybı ve görme bozukluklarıdır. İnsanlarda akciğer ve prostat kanserlerinin oluşumunda da kadmiyumun etkisi kesin olarak belirlenmiştir.
Kurşun (Pb) ve Bileşikleri
Kurşun akü, kurşun bazlı cam, petrol, boya sanayi, piller, elektrik kabloları, seramik renklendirilmesi, silah yapımı, plastikler için stabilizatör, alaşımlar, konserve kutularının kaplanması, insektisit üretimi, boru ve kapların parlatılması gibi birçok alanda kullanılmaktadır.
Endüstriyel atıkların suyoluyla taşınması sonucu denizler, göller ve deniz canlılarına yüksek miktarda kurşun bulaşması gerçekleşir.
Kurşunun üreme organları ve akciğerlerde rahatsızlıklara ve kalp yetmezliğine neden olduğu belirtilmiştir.
Ağır Metaller
Ağır metaller, bazı boya ve pigmentlerin yapımında kullanılanılan boya bileşenleridi ve boyama işlemlerinde kullanılırlar. Deri ve tekstil ürünlerine boyama ve bitirme işlemleri ile bulaşabilmektedirler.
Ağır metallerin toksikolojik etkileri nedeniyle, ürünlerde belli limit değerlerin altında olmalıdır. Ağır metaller insan vücuduna emildiğinde iç organlarda birikirler. Yüksek düzeylerde birikim meydana geldiği zaman sağlık üzerindeki etkileri büyük olabilir. Yüksek düzeylerde kursun, sinir sistemini ciddi şekilde etkileyebilir.
Başlıca ağır metallerden, Antimon (Sb) Arsenik (As) Kursun (Pb) Kadmiyum (Cd) Civa (Hg) Bakır (Cu) Krom (Cr) Toplam Krom (Cr) Kobalt (Co) Nikel (Ni) Kadmiyum ve Kursun, kanserojen olarak sınıflandırılmaktadır.
Çinko
Çinko doğada sülfit halinde diğer metallerle birlikte bulunur. Galvanize demir kaplar, bronz, pil, sigorta, boya (beyazlatıcı olarak), kauçuk, cam, kâğıt, pestisit, fungusit, akü, otomotiv endüstrisi, oyuncak, diş dolgusu, deodorant, kaynak işleri, tıbbi malzeme; dermal ürünler, antiseptikler ve insülin yapımında kullanılabilmektedir.
Yapılan araştırmalarda çinko ile ilgili endüstriyel üretimin yapıldığı çevredeki toprak, bitki, ağaç, meyvelerde ve sularda yüksek oranda çinko tespit edilmiştir. Çinko endüstrisi tesisleri gibi sanayi kuruluşlarının sulara boşaltılan atıklardan deniz ürünleriyle ve galvanize kaplardaki içeceklerden insanlara çinko geçebilmektedir.
Çinko deriye bulaştığında tahriş edicidir ve kaşıntıya neden olur. Çinkonun toksikolojik belirtileri; bulantı, karın ağrısı, mide krampları, kusma, ishal, ateş, uykusuzluk, terleme, bağışıklık sisteminin zayıflaması, kötü kolesterolün yükselmesi, yorgunluk, uyuşukluk şeklindedir.
Ekstrakte Edilebilen Ağır Metallerin Tayini
Oyuncak Güvenliği- Bazı Elementlerin Migrasyonu
Toksik Ağır Metaller
Ağır metaller çevreden tahıllara, metallerle kirlenmiş otlarla beslenen hayvanlardan süt ve etlerine, kirlenmiş sulardan avlanılan balıklara veya gıda üretimi esnasında kullanılan araç ve gereçlerden gıdalara bulaşabilmektedir. Ayrıca, ağır metaller, endüstriyel atıklarla yer altı sularına, toprağa ve havaya karışabilmektedirler. Ağır metaller çevre ( topraktan, sudan, havadan), hayvan yemleri, yalama taşları, gübreler, kanalizasyon atıkları, paketleme materyalleri, madencilik, egzoz atıkları, gıdaların üretiminde kullanılan metalik alet- ekipmanlar, gıda materyalleri, kaplar, metal yüzeyler ( metal kova, taşıma tankı gibi) ve diğer metal kaynaklardan gıda kaynaklarına veya doğrudan gıdalara bulaşabilmektedir. Gıdalardan, sudan, çevreden ve havadan insanlara bulaşarak, insanlar üzerinde toksik etkilere veya ani ölümlere neden olabilen bazı ağır metaller şunlardır: civa, bakır, demir, kadmiyum, nikel, kurşun, arsenik, çinko. Unutulmamalı ki çocuklar ağır metallerin ve bileşiklerinin etkisine yetişkinlerden daha duyarlıdır
Pestisitler
Pestisitler; zararlı organizmaları engellemek için kullanılan bir tür kimyasaldır. Bu maddeler lifler tarafından emildiğinde, iyi işlenme prosedürlerinin uygulanmaması durumunda ürünlere geçebilir.
Pestisitler, cilt tarafından kolaylıkla emilebilen, toksik kimyasallardır.
Allerjik Dispers Boyar Maddeler
Bu boyarmaddeler polyester gibi sentetik tekstil ürünlerini boyamak için kullanılırlar.
Ciltte tahriş ve alerjik reaksiyon oluştururlar.
Kanserojen Dispers Boyar Maddeler
Selüloz, asetat elyafı ve bazı sentetik elyafları boyada kullanılan, maliyeti düşük ve kolay elde edilebilen boyar maddelerdir.
Cilt tarafından kolaylıkla emilebilen, kanser yapıcı özellikleri tespit edilmiştir. Bu nedenle kullanımı tamamen yasaklanmıştır.
Navy Blue
Alev Geciktiriciler
TRIS, TEPA, 2,3-Dibromopropil Fosfat, Polibromlu Bifeniller (PBB) ve Polibromlu Difenileterler (PBDE) yaygın olarak kullanılan geciktiricilerdir. Ciltle temas edecek giysi, iç çamaşırı ve çarşaf gibi tekstil ürünleri, sayılan alev geciktiricileri içermeleri halinde piyasaya arz edilemez.
Cilt tarafından kolaylıkla emilebilen, yüksek dozda alev geciktiriciler ile uzun süreli temas sonrası, bağışıklık sisteminin zayıflaması, hipotiroidizme, hafıza kaybı ve eklem sertliği oluşabilmektedir.
Poliklorlu Bifeniller (PCB)
PCB, endüstriyel olarak üretilen ve, boyalarda katkı malzemesi olarak, karbonsuz kopya kâğıtlarında ve plastiklerde kullanılan bir kimyasal grubudur. PCBs bileşikleri stabil olup, kolaylıkla bozunmazlar.
PCB bileşikleri karaciğer, deri ve akciğerlerde tümör artışına ve ilerlemesine neden olmaktadır.
Bisfenol-A
Triklosan
Antibakteriyel ve deodorant etkili sabunlar: Üretimi sırasında kullanılan fenol, triklosan (thriclosan), triklokarban (thriclocarben) ve klorosilenol (chloroxylenol) gibi kanserojen risk taşıyan kimyasalların deri tarafından emilerek karaciğer ve diğer organlarda birikebileceği belirtilmektedir. Ayrıca bazı sabunlar dayanıklılıklarını artırıcı koruyucular ile kanserojen etkili BHA (butylated hydroxyanisol) ve BHT (butylated yhdroxytoluene) içerebilir.
Butillenmiş hidroksianisol (BHA) ve butillenmiş hidroksitoluen (BHT), sentetik kimyasal antioksidanlardır. Arzu edilmeyen koku, aroma, tat değişikliklerini, enzimatik kararmayı veya oksidasyona bağlı renk kaybını geciktirmek veya önlemek, yağlı besinler de acımayı önlemek, geciktirmek amacıyla kullanılırlar, Besinin raf ömrünü uzatırlar, Bu katkı maddeleri katı ve sıvı yağlar, içecekler, tahıl ve ürünleri, sakız, patates cipsi gibi gıdaların üretiminde kullanılabilmektedir, Yapılan çalışmalarda BHA ve BHT’nin farelerde kanser oluşturması nedeniyle, insanlarda da kanser oluşturabileceği olasılığı olduğu belirtilmiştir BHA ve BHT alerjik reaksiyonlara, hiperaktiviteye, karaciğer ve böbrek fonksiyon bozukluklarına, östrojenik etkilere ve kan kolesterolünü artırma gibi olumsuzluklara yol açabileceği kaydedilmiştir. Birçok ülkede bebek mamalarında kullanılmasına izin verilmemektedir
Uçucu Organik Bileşikler (VOC)
VOC, bir grup uçucu organik çözücüye atıfta bulunur. Bu kimyasal maddeler genellikle boya ve mürekkep preparatlarında, tutkallarda, temizlik maddelerinde, ayakkabı astarlarında vb. kullanılır. Organik niteliklerinden ötürü, bu kimyasal maddelerin güçlü ve belirgin bir kokuları vardır. Benzen gibi bazı VOC’ler kanserojendir. Bazıları ise çok toksiktir ve güçlü tahris edici özelliklere sahiptir.
Polivinilklorür (PVC)
Yağ esaslı duvar boyalarının içindeki uçucu organik kimyasal miktarı %45-65 arasındadır. Bu kimyasalların içinde en yoğun kullanılanı ise solventler olup (etilen benzen, mineral spirit, butil ester ve ksilol), bunlar kronik kanser riski taşırlar.
Ayrıca Sentetik halıların üretiminde kullanılan toluen ve ksilol gibi sinir sistemini etkileyen solventler, antimikrobiyal etki için ilave edilen böcek öldürücüler, benzen ve formaldehit gibi maddeler potansiyel kanserojendirler.
Yeni döşenen halılardan buharlaşan uçucu organik kimyasallar, örneğin ‘4-phenylcyclohexan’ alerjik reaksiyon, hassasiyet ve gribe benzer sağlık sorunlarına sebep olabilmektedir.
