Kimyasal ve Ekolojik Testler

Kumaş veya tekstil ürünü üzerindeki birim ölçüde yüzde olarak gerçekleşen dönmenin hesap edilebilmesi için uygulanan test işlemidir.

Örme kumaşlarda bükülme anlamına gelir. Örgü yapısı içerisindeki ilmek sıra ve çizgilerinin birbirine dik olması gerekir. Fakat may dönmesi de denilen ve dengesiz örgü yapılarında görülen örgü dönmesi nedeniyle bu durum bozulabilir. Dikdörtgen şeklinde örülen bir kumaş parçası dönme sonrasında paralel kenar hâline gelebilir. İlmek çubukları ile ilmek sıraları arasındaki açının 90º’den sapmasına 0 dönme açısı denir ve bu açı 5º’den büyükse dönme önemli boyuttadır. Örgü dönmesi 2 nedenden ortaya çıkar:İpliğin bükülme eğilimine bağlı olarak örgü dönmesi artar. Bir ipliğin bükülme eğilimini belirlemek için belirli uzunluktaki iplik, iki ucundan tutulur. Bu iki uç birbirine yaklaştırıldığında altta oluşan iplik halkasının kendi üzerine katlanma durumuna bakılır.

Kendi üzerine katlanma tur sayısı yüksek ise ipliğin bükülme eğilimi yüksektir ve bu iplikten örülen kumaşta dönme riski yüksektir demektir.

Kumaşa yüzünden bakıldığında örme işlemi Z bükümlü iplikle yapılmışsa ilmek çubuklarının sağa; S bükümlü iplikle yapılmışsa sola doğru eğildiği görülür.

İpliğin bükülme eğilimi yüksek olsa bile dönme olabilmesi için ilmek yapısı içinde ilmeğin dönebileceği boş alanın olması gerekir. Dolayısıyla buradan, seyrek örgülerde daha fazla dönme olacağı sonucuna varılabilir.

 İplikten kaynaklanan örgü dönmesini örme işlemi bittikten sonra gidermek mümkün değildir. 

Kumaşlarda yıkama, kurutma, ütü, kuru temizleme gibi işlemler sonrasında kumaş üzerindeki gözle görülür renk değişimleri, solma, aksesuarların mukavemeti, boncuklanma gibi kumaşın bu işlemlere tabi tutulmadan önceki haliyle görsel olarak kıyaslanması ve aradaki farklılıkların belirlenmesi amacıyla yapılan fiziksel test işlemidir.

Bu deneyde bu değişimlerin miktarının ölçülmesi amaçlanmıştır.Tekstil mamullerinde boyut değişimi yaygın olarak atkı ve/veya çözgü yönünde çekme olarak görülmektedir ve genellikle çözgü yönündeki çekme atkı yönündeki çekmeden daha fazla olmaktadır. Kumaş çekmesinin sebebi ise çözgü ve atkı ipliklerinin kumaşta birbirlerinin altından ve üstünden yaptığı geçişlerden ve kumaşın sulu ortama girdiğinde lifin amorf bölgelerinin su moleküllerini emerek şişmesi dolayısıyla ipliklerin birbirlerine daha da yakınlaşması ile kumaşın çözgü ve atkı yönünde kısalmasına sebep olmasıdır.( TS EN ISO 5077 )

Kullanılan Malzemeler

Taksimatlı sanfor cetveli, otomatik çamaşır makinesi, pres ütü, işaretleme kalemi(yıkama ile çıkmayan), deterjan

Numune Hazırlama

Deneyde kullanılacak olan kumaş numunesi 500 mm x 500 mm boyunda kare şeklinde çözgü ve atkıya paralel olarak kesilir ve kenarları overlok dikiş ile dikilir. Aşağı şekilde görüldüğü gibi kenarlardan en az 50 mm boşluk kalacak şekilde ve aralarında en az 350 mm olacak şekilde üçer adet işaret çiftleri kumaş enince ve boyunca uygulanır. Numune sabit ağırlığa ulaşıncaya kadar en az 4 saat 20 santigrat derecede artı eksi 2 sıcaklık ve, % 65 artı eksi 2 izafi rutubet standart atmosfer şartlarında kondisyonlanır.

Deneyin Yapılışı

Numune düz bir zemine konarak buruşuklukları giderildikten sonra nokta çiftleri arasındaki uzunluklar ölçülerek kaydedilir.

Bu testte kullanacağımız 11.8 g’lık deterjan karışımını hazırlamak için 3 farklı deterjan kullanılmaktadır. Bu deterjanlardan olan ece deterjanımızdan 9,09 gr tartılır, bu miktar 11,8 gramlık deterjan çözeltisinin %77 lik kısmını oluşturmaktadır. Sodyum perporat deterjanından ise 2,36 gram tartıyoruz, bu miktar 11,8 gramlık deterjan çözeltisinin %20 lik kısmını oluşturmaktadır. Musluk suyu eklenerek çözeltinin sıcaklığı 40 °C olana kadar ısıtılır. Daha sonra çözeltinin sıcaklığının 30 °C ye düşmesi beklenir. Daha sonra çözeltiye ağartıcı olarak tetra asetiletilen diamin deterjanından yüzde 3’lük kısım 0,354 gram tartılarak eklenir.Test numunesi yük dengeleyici kumaşlarla ağırlık 2 kg’a ayarlanarak otomatik çamaşır makinesinde yıkanır ve kurutulur. Kurutulan numune atmosfer şartlarında kondüsyonlanır.Kurutulan numune ölçüm yapılmak üzere çok fazla gerdirmeden serilir ve işaretli noktalar arası ölçülerek kaydedilir. Daha sonra aşağıdaki formül kullanılarak % cinsinden boyut değişimi miktarı çözgü ve atkı yönünde ayrı ayrı hesaplanır.

( İşlem öncesi ölçüm-İşlem sonrası ölçüm ) .100 / işlem öncesi ölçüm Daha sonra ortalama boyut değişimleri hesaplanır ve boyut değişimlerindeki çekme (- işaretli sonuçlar) ve uzama (+ işaretli sonuçlar) miktarları çözgü ve atkı yönünde ayrı ayrı bulunur.Deney sonrası çözgü ve atkı yönlerinde çekme ve uzama sonuçları yüzde olarak bulunur.Daha sonra işletmelerin kabul edilebilir toleranslarına göre değerlendirmeye tabi tutulurlar.

Kumaşlarda yıkama prosesleri sonrasında kumaş üzerindeki baskının kumaştan ayrılıp ayrılmadığının kontrolünü sağlamak için yapılan fiziksel testtir.

Boya mutfağında baskısı yapılan numune veya ürünün dış etkenlere karşı baskı mukavemetinin ölçüldüğü ve optimum değerlerin belirlendiği cihazla yapılır.

Birçok parekende mağazacılık firmalarının kumaş dayanıklılık test özelliklerine uyugun ve sertifikalı olan cihaz; önceden belirlenmiş standart süre, ısı ve deterjan ile yıkama prensibine göre çalışmaktadır. Kumaş ve bileşenlerinin dayanıklılık, baskı dayanıklılığı, pli tutma, vatka ve kapitone dayanıklılık, buruşma dayanımı, flok tutma, kırışma özellikleri, gofre kumaş ve yaka ve manşet testleri başarıyla tabik edilebilir.

Kopma Mukavemeti

Kumaş mukavemetine etki eden faktörler olarak elyaf cinsi, iplik özelliği, kumaş yapısı, kumaş apresi sayılabilir. Atkı ipliklerinin çözgü ipliklerine daha sık bağlanması sonucu kumaşın mukavemeti artmaktadır. Kumaşlarda bu en büyük kuvvetin ölçülebilmesi için uygulanan test kopma mukavemetidir.

Yırtılma Mukavemeti

Bir kumaşın ya da ipliğin, yuvarlak esnek bir kuvvetle döndürülerek elde edildiği mukavemete denir ve bu yırtılmanın başladığı, devam ettiği ya da yayıldığı kuvveti ölçmek için uygulanan testtir. Yalnızca dokunmuş kumaşlara uygulanabilir, örme kumaşlarda uygulanmaz.

KOPMA MUKAVEMETİ

“Tekstil ürünlerini neden test ediyoruz?” sorusunun cevabı , hepimizin de bildiği gibi “onların ne kadar dayanıklı olduğunu bulmak için”dir. Kalite yönüyle mukavemeti etkileyen en önemli husus, kumaşın konstrüksiyonu ve kullanılan elyafın mukavemetidir. Ancak, esneklik,dökümlülük, nem absorbsiyonu, boya afinitesi v.b. özellikler de bir tekstil malzemesinin kalitesini belirleyen özelliklerdendir. 

Kumaşların mukavemetine etki eden özellikler şunlardır: 

1.Elyaf özellikleri :Elyaf cinsi,incelik, mukavemet, uzunluk, olgunluk

2.İplik özellikleri : Büküm faktörleri, numara, düzgünsüzlük

3.Kumaş yapısı :Yaş ve kuru ısıl işlemler, kıvrım yüzdesi, örgüsü

4.Kumaş apresi : Kumaşa istenen özelikleri vermek için uygulanan işlemler, fiziksel ve kimyevi maddeler doğal elyaftan üretilmiş kumaşlarda 

Kumaş halindeki ipliklerin mukavemeti, serbest haldeki aynı sayıda ipliğin mukavemetinden daha yüksektir. Bunun nedeni, atkı ipliklerinin çözgü ipliklerini bağlaması sonucu mukavemeti yükseltmesidir. Atkı iplik sıklığının olduğu durumlarda mukavemet 1,8 kat daha artabilmektedir.

Kopma mukavemeti tayini, dokunmuş kumaşlara uygulanan bir test olup, şerit ve kavrama (Grap) metodu olmak üzere iki ayrı metotla uygulanmaktadır. Şerit metodu TS 253/Aralık, Kavrama metodu TS 2150/Aralık 93’ standartları ile test edilir.

Kopma mukavemetinde kullanılan sözcüklerin tarifi ise şöyle verilmektedir: Kopma mukavemeti : Kopma ile sonuçlanan bir çekme deneyinde, deney numunesine uygulanan en büyük kuvvettir. Birimi Newton veya kilogram kuvvet olarak verilir. Uzama : Bir çekme deneyinde deneye başlamadan önce deney numunesine bir ön gerilim uygulandığında çekme cihazı çeneleri arasındaki mesafeyi ifade eden “anma uzunluğu”nda meydana gelen ve kullanılan uzunluk ölçüsü ile aynı birimde (santimetre, milimetre v.b.) belirtilen artıştır. 

Uzama yüzdesi : Bir çekme deneyinde ön gerilim uygulanmış bir deney numunesinin anma uzunluğunda meydana gelen ve anma uzunluğunun yüzdesi olarak belirtilen artıştır.

Kopmada uzama : Bir kopma mukavemeti deneyinde deney numunesine uygulanan en büyük kuvvette numunedeki uzamadır. 

Şerit deneyi : Deney numunesi kısa kenarlarının çekme cihazının çeneleri tarafından tam kavranmasıyla yapılan bir kopma mukavemeti deneyidir.

Kavrama (grab) deneyi : Numune eninin cihazın çenelerine tam orta noktalarından tutturulduğu kopma mukavemeti deneyidir.

Kopma süresi : Ön gerilim verilmiş deney numunesi ile deneye başlandıktan sonra, kuvvetin, en büyük kuvvetin elde edildiği değere gelinceye kadar geçen ve saniye birimi ile ifade edilen süredir.

Mukavemet deneylerinde 3 tip cihaz kullanılmaktadır.

1. Numune uzama hızı sabit çekme cihazı :

Deney numunesi, ortalama kopuş süresi (203 veya 305 sn ) limitleri içerisinde önceden tespit edilen sabit bir hızla uzatılmaktadır. Deney cihazı, uzama miktarına bakılmaksızın numunenin uygulanabilir süre limitleri içerisinde, kopma noktasına kadar uzamasını sağlayacak farklı sabit uzama oranlarında çalışacak kabiliyette olmalıdır.

2. Hareketli çenenin travers hızı sabit çekme cihazı :

Ortalama kopuş süresi belirlenen limitler arasında kalacak şekilde, sabit bir hızda hareketli çeneyi hareket ettirerek numuneye artan bir kuvvet uygulanmaktadır.

3. Yükleme hızı sabit çekme cihazı :

Ortalama kopma süresi belirlenen limitler arasında kalacak şekilde, önceden tespit edilmiş sabit bir hızda numuneye artan bir kuvvet uygulamaktadır.

Deney numuneleri TS 240’a göre ön kondüsyonlama işlemine tabii tutulduktan sonra, standart atmosfer şartlarında ( 202 0C sıcaklık, %652 relatif nem ) en az 24 saat nem dengesine getirilir.

Şerit metodunda standartta belirtilen numune kesim şekline göre, atkı ve çözgü yönlerinde 50200 mm boyutlarında en az 5 numune hazırlanır. 

Kavrama (Grab) metodunda ise numuneler 1002 mm en, 150 mm boy boyutlarında en az 5 adet hazırlandıktan sonra, üzerine kısa kenarlarına paralel ve 38 mm içeriden çizgiler çizilmektedir.

Deneye başlamadan önce, aşağıda verilen tabloya göre, numuneye ön gerilim uygulanmaktadır.

Kütle (g/m2 )

150 ve daha az

150 – 500

501 ve üzeri

Kuvvet (N)

2

5

10

Deney sonucunda alınan değerlerin aritmetik ortalaması hesaplanmaktadır.

Yaş kopma mukavemeti deneyinde ise, deney numuneleri 17 0C – 30 0C sıcaklıktaki saf su yüzeyine kendi ağırlıkları ile batması için serilir. Islanan numuneler bu halde en az bir saat bekletilir. Numunelerin tamamen ıslanması istendiğinde, suya 1 g/lt non – iyonik ıslatma maddesi ilave edilir.

Yaş deney numuneleri ile deney yapılması halinde, deney numunesinin sudan çıkarılmasından itibaren 120 saniye içerisinde deneyin tamamlanması sağlanmalıdır.

YIRTILMA MUKAVEMETİ

Kolay yırtılmanın gerekli olduğu sargı bezi gibi bazı özel amaçlı kumaşlar dışında tüm kumaşlarda yırtılma mukavemetinin yüksek olası istenir. Yırtılma mukavemeti; bir kumaş yada ipliği, bir dönme momenti veya belirli bir eksen döndürerek, çekme etkisi ile kopartmak için gerekli kuvveti ifade etmektedir. Bir başka deyişle, bir kumaşta belirlenmiş koşullar altında bir yırtığı başlatmak, sürdürmek yada yaymak için gereken karşı koyma kuvvetidir. 

Yırtılma mukavemeti, dokunmuş kumaşlara uygulanan bir test standardıdır.

Mamul kumaş, kullanım sırasında çeşitli yırtılma etkileri ile karşı karşıyadır. Yırtılan kumaşın ise değeri düşer, yamanarak ikinci sınıf işlerde kullanılır veya ıskartaya ayrılır.

Yırtılma mukavemeti kumaşın yapısıyla ilgilidir. Bir araya kümelenmiş iplikler gerilimi bölüşerek daha yüksek bir dayanım gösterirler. Eğer iplikler kumaş içerisinde kolayca yer değiştiriyorsa yırtılma kuvveti birbirini izleyen ipleri koparmayacak, bunun yerine yer değiştirerek bir araya gelmiş elyaf demetlerini koparacaktır. 

Kumaşları kaplayan ve ipliklerin hareketini kısıtlayan terbiye işlemleri, yırtılma dayanımını düşürebilmektedir. 

Bir kumaş yüksek kopma mukavemetine sahipken, düşük yırtılma mukavemetine sahip olması da mümkündür.

Yırtılma mukavemeti testi, sabit hızlı hareket eden kumaş mukavemeti ölçen dinamometrelerle yapılabildiği gibi ELMENDORF ( düşen sarkaç ) aleti ile de yapıla- bilmektedir. 

Numunenin hazırlanış sistemine göre ( numunenin şekli v.b. ) kullanılan standartlar değişim göstermektedir. Ancak, günümüzde yırtılma mukavemeti testlerinde çift dilli metodu içeren TS 395/Mart 1974’in yerine daha ziyade tek dilli metodu içeren TS 1998/1975 standardı kullanılmaktadır.

Avrupa’ya çalışan bazı firmalar ise Elmendorf test metodunu ( İSO 9290 : 1990 ) tercih etmektedirler.

TS 1998’e göre numune 75 mm 200 mm, boyutlarında dikdörtgen olarak kesildikten sonra kısa kenarlardan birinin ortasından 80 mm’lik bir yarık kesilir. 

TS 395’te ise 520 cm boyutundaki dikdörtgen numune, kısa kenardan 3 eşit kısma ayrılır ve uzun kenara doğru 12 cm’lik yarıklar oluşturulur.

Yırtılma mukavemeti testinde atkı yönünde kesilen numunede çözgü ipliklerinde kopuş meydana geldiğinden, atkı yönünde yırtılma mukavemeti değeri çözgüdeki mukavemet olarak değerlendirilir. Bu nedenle bir çok kumaşta atkı yönündeki yırtılma mukavemeti değerleri daha yüksek bulunmaktadır.